.: محسن سمسارپور :.

انسان های خبره یا سیستم های خبره مسئله این است ؟

مقدمه

انسان های خبره، کلمه ای هست که زیاد به گوش مان خورده، اما در حقیقت خبره بودن به چه معنی است …

اگر نگاهی به معنی خبره در فرهنگ لغت های فارسی کنیم به معنی ” دانستن حقیقت و کنه چیزی ” یا ” آگاه، دانا ” مواجه خواهیم شد.

انسان خبره کیست؟

اما در حقیقت و در کاربرد ما به افرادی خبره می گویم که در یک کار تجربه و آگاهی زیادی دارند و کار کشته هستند. برای بهتر فهمیده شدن موضوع سعی می کنم مثالی بزنم، فرض کنید یک کارمند در یک سازمان بیست و چند سال مشغول به کار بوده است. در این حالت وی اطلاعات بسیار زیادی از موضوع شغلی خود دارد، تجربه های زیادی کسب کرده است، مطمئنا در طی این سال ها مشکلاتی پیش آمده و وی با این مشکلات دست و پنجه نرم کرده است و در واقع در حال حاضر وی کسی است که می تواند در زمینه شغلی خود صاحب نظر باشد. می تواند به دیگران در مورد این کار مشاوره دهد و در کل انسانی است که برای سازمان خود با ارزش است. این ارزشمندی با توجه به تجربه و سابقه ی وی و آگاهی او نسبت به ابعاد مختلف شغلش ایجاد شده است.

سیستم خبره چیست؟

اما سیستم های خبره، موضوع بحث ماست، اصلا سیستم های خبره چه هستند؟ اصلا مگر سیستم هم می تواند خبره باشد، بگذارید یک تعریف کلاسیک از سیستم های خبره را با هم ببینیم.

سامانه‌های خِبره یا سیستم‌های خِبره (Expert systems) به دسته‌ای خاص از نرم‌افزارهای رایانه‌ای اطلاق می‌شود که در راستای کمک به کاردانان و متخصّصان انسانی و یا جایگزینی جزئی آنان در زمینه‌های محدود تخصّصی تلاش دارند.

فکر می کنم همه چیز واضح شد، دقیقا درست حدس زدید، ایجاد سیستم های نرم افزاری که قابلیت دارند بر اساس یکسری داده و اطلاعات با روش های استنداجی برای خودشان دانش ایجاد کنند و از این دانش استفاده نمایند.

در واقع این سیستم ها دارای درک هستند هر چند بسیار ساده اما روش هایی برای ایجاد این سیستم ها در حال حاضر ایجاد شده است. مطمئنا هنوز سیستم ها در حدی نیستند که بتوانند همه کار را مثل انسان انجام دهند. اما تلاش هایی صورت گرفته است تا بتوانیم سیستم های خبره داشته باشیم که هم بتواند در برخی موارد کمک حال متخصصان و انسان های خبره باشند و هم در برخی اوقات جایگزین های خوبی به جای انسان های خبره باشند.

مقایسه سرعت و کارآیی انسان و رایانه

نکته ای که در این حالت مطرح است این است که واقعا سیستم های کامپیوتری چه کارهایی را بهتر از ما انجام می دهند. در واقع باید بررسی شود که با این همه تلاش در زمینه تولید کامپیوترها واقعا تا اینجا نتیجه چطور بوده است ؟

اگر با دقت به نمودار بالا نگاه کنید متوجه می شوید که هر چقدر محاسبات ساده تر باشند سرعت رایانه ها از انسان بسیار بیشتر است و هر چقدر که مباحث پیچیدگی بیشتری داشته باشند رایانه ها از انسان سرعت پایین تری دارند. اما سیستم های خبره در تلاش هستند تا موارد پیچیده که نیاز به درک و فهم مطالب را دارند ایجاد کنند.

به این ترتیب ما در حال حاضر برای محاسبات ساده از رایانه ها استفاده می کنیم و این مزیت بزرگی برای جامعه بشری بوده و سرعت پیشرفت ما در زمینه های مختلف را چندین برابر کرده است.

اما بیایید یکم دقیق تر در مورد سیستم های خبره صحبت کنیم، سیستم های خبره چه مسائلی را می توانند برای ما حل کنند. در واقع ما چه مواردی را می توانیم برای آن ها مشخص کنیم تا بتوانند این مسائل را هم مثل عملیات ساده تر با سرعت برای ما حل کنند.

انواع عملیات قابل انجام توسط سیستم های خبره:

Control: سیستم های خبره در حالت اول می توانند عملیات کنترلی را در اختیار بگیرند. به عنوان مثال یک سیستم خبره داریم که تهویه مطبوع را بر عهده دارد. این سیستم کنترل می کند که در حال حاضر تمامی المان های مربوط به تهویه مطبوع در حالت عادی هستند یا نه و در صورتی که اینگونه نباشد مواردی را انجام می دهد تا تهویه مطبوع صورت پذیرد.

Design: مورد بعدی طراحی است. برخی سیستم های خبره وجود دارند که وظیفه طراحی را بر عهده می گیرند. به عنوان مثال یک اتاق داریم و یکسری میز و صندلی، سیستم هایی هستند که می توانند با توجه به تعداد و اندازه میز و صندلی ها و اتاق طرح های مختلف چیدمان را ارائه دهند و بهینه ترین حالت را محاسبه و ترسیم کنند. این سیستم ها برای کلاس های درسی و منازل کوچک بسیار کاربردی هستند و کمک حال طراحان می باشند.

Diagnosis: سیستم های خبره می توانند عملیات دیگری را نیز انجام دهند که در آن توانایی تشخیص مهمترین موضوع است. مثال این موضوع بسیار کاربردی است، اگر ماشین داشته باشید یا اطرافیان شما دارای ماشین باشند حتما کلمه دیاگ را زیاد شنیده اید، دستگاه هایی وجود دارند که در آن نرم افزارهای هوشمندی تعبیه شده تا بتوانند مشکلات مختلف ماشین را بررسی و اعلام کنند.

Instruction: گروه بعدی سیستم های خبره ای هستند که در آموزش مورد استفاده قرار می گیرند. این سیستم های خبره در تلاشند تا محیط های آموزشی مجازی را نزدیک تر به محیط های آموزشی طبیعی کنند. در واقع با استفاده از این سیستم ها در آینده آموزش های مجازی به نزدیک ترین حالت خود به سیستم آموزش عادی خواهند رسید.

Interpertation: مورد بعدی که بسیار مورد با اهمیتی است تفسیر کردن می باشد، این سیستم های قابلیت تفسیر موارد مختلف را دارند. در واقع در حالت تفسیر سیستم می تواند با حضور داده ها و اطلاعات موضوعی را تفسیر نماید.

Monitoring: سیستم های خبره توانایی انجام رصد لحظه ای را دارند. این سیستم ها هم بسیار کاربردی هستند و در حال حاضر ما با خیلی از این سیستم ها سر و کار داریم. مواردی که در اتاق های بیمارستان رصد می شوند نمونه ای از این مورد هستند. اگر دقت کرده باشید دستگاه هایی وجود دارد که تمامی علائم حیاتی بیمار را بررسی می کنند و در صورت بروز کوچکترین مشکل پزشکان و پرستاران را متوجه می کنند.

Planing: این عملیات هم توسط سیستم های خبره به خوبی انجام می شود. مطمئنا با این سیستم ها هم آشنا هستید، بله اگر یکم به اطراف خود نگاه کنید می بینید که در ماشین های مختلف و حتی گوشی های تلفن همراه و تبلت های شما نرم افزارهایی هستند که به شما امکان انتخاب بهترین مسیر را می دهند. این سیستم ها در واقع سیستم های خبره ای هستند که برای شما مشخص می کنند که بهترین راه برای رسیدن کدام است و در واقع نقشه راه را برای شما مشخص می کنند.

Prediction: سیستم های خبره توانایی انجام یک عملیات دیگر را هم دارند و آن پیش بینی است. خوب فکر می کنم قدیمی ترین و ملموس ترین مثال این موضوع همان سیستم های پیش بینی آب و هوا باشد. هم چنین نمونه های جدیدتر آن در سهام نیز مورد استفاده قرار می گیرد و شما می توانید نوسانات سهام را بررسی و پیش بینی کنید.

Prescription: مورد بعدی که سیستم های خبره قدرت انجام آن را دارند تجویز است. در حال حاضر این سیستم ها در کشورهای مختلف وجود دارند و به شما کمک می کنند تا بتوانید بدون حضور در مطب پزشک با ارسال داده های خود داروی مناسب را دریافت کنید. در واقع این سیستم ها بر اساس اطلاعاتی که به آن ها داده شده و داده هایی که کاربران برای آن ها اعلام می کنند مواردی را تجویز می کنند که یکی از کاربردهای آن در پزشکی بود که خدمت شما عرض شد.

Selection: عملیات انتخاب یکی از بین چند گزینه هم واقعا عملیات پیچیده ای است اما این سیستم های خبره هستند که وارد این حوزه نیز شده اند در واقع سیستم های خبره در حال حاضر توانایی انجام این عملیات پیچیده را نیز دارا هستند. به عنوان مثال نرم افزارهای انتخاب رشته دانشگاه نمونه واضح و روشنی از این سیستم ها است.

Simulation: مورد آخر که ما در انیجا در مورد آن بحث می کنیم نمونه سازی یا شبیه سازی است. سیستم های خبره ای هستند که توانایی انجام چنین کارهایی را دارند. به عنوان مثال نمونه های شبیه سازی شده برای آموزش پرواز در حال حاضر پرکاربردترین این سیستم ها هستند.

مقایسه سیستم های خبره با انسان های خبره:

فکر می کنم تا اینجای بحث جذابت خاص خودش رو داشته ولی در ادامه می خوایم در مورد مزیت های سیستم های خبره نسبت به انسان بیشتر بحث کنیم.

برای فهم بهتر موضوع موارد خاصی را در نظر گرفتیم تا بهتر بتوانیم آن ها را با جزئیات بررسی کنیم.

زمان: فاکتور اول زمان است، همانطور که می دانید انسان های خبره فقط در زمان های کاری در اختیار سازمان هستند اما سیستم های خبره در تمامی ساعات می توانند در دسترس باشند.

مکان: انسان های خبره محدود به مکان های خاصی هستند و در واقع اگر در یک منطقه جغرافیایی باشند خیلی سخت از مناطق دیگر در دسترس هستند اما سیستم های خبره محدود به مکان جغرافیایی خاصی نیستند.

امنیت: اگر یک انسان خبره به سن بازنشستگی برسد امکان جایگزینی وی با شخصی دقیقا با قابلیت وی وجود ندارد. در واقع نیروهای انسانی که جایگزین این فرد می شوند نمی توانند تمامی مزیت های انسان خبره قبلی را داشته باشند و حداقل موضوعی که باید برای آن ها ایجاد شود تا دقیقا مثل هم باشند تجربه کردن تمامی تجاربی است که نفر قبلی داشته است. اما سیستم های خبره به راحتی جایگزین می شوند و در واقع ممکن است سیستم خبره بعدی خیلی قوی تر و پیشرفته تر از سیستم قبلی باشد.

نابود شدنی: انسان های خبره نابود شدنی هستند. فرض کنید که یک انسان خبره آنقدر برای یک سازمان ارزشمند باشد که پس از سی سال کار و بازنشستگی مجددا دعوت به همکاری شود اما بلاخره انسان فناپذیر است و یک روز مرگ فرا می رسد اما سیستم های خبره تقریبا مرگ ندارند حتی در صورت از بین رفتن یک سیستم خبره سیستم خبره دیگری با تمامی مشخصات سیستم قبلی جایگزین آن می شود.

عملکرد: عملکرد یک انسان خبره مطمئنا متغییر خواهد بود، عواملی چون حالت روحی، خستگی جسمی و … می توانند در عملکرد وی تاثیر گذار باشند اما سیستم خبره عملکرد کاملا ثابتی دارد.

سرعت: سرعت انسان هم می تواند بسته به شرایط متغییر باشد اما مطمئنا سیستم سرعت نسبتا ثابتی دارد و معمولا سرعت آن از انسان بیشتر است.

قیمت: معمولا قیمت یک انسان خبره بسیار زیاد است، سیستم های خبره هم هزینه های بالایی برای ساخت اولیه دارند معمولا اما در استفاده های زیاد می توان از آن ها با قیمت مناسب تر نسبت به انسان خبره استفاده کرد.

نتیجه گیری:

این جزئیات نشان دهنده این است که در مجموع در جاهایی که هزینه ها برای جایگزینی نیروی کار متخصص با سیستم های متخصص به صرفه باشد بهتر است از آن ها استفاده نماییم

همچنین در برخی اوقات سیستم های خبره به صورت کامل جایگزین نیروی انسانی خبره نخواهند شد بلکه کمک حال انسان های خبره خواهند بود و این نیز خود یکی از راهکارهای مناسب برای افزایش کارایی است.

در انتها خوشحال میشم نظر شما دوستان رو بشنوم.

با سپاس از اساتید گرامی آقای دکتر کاظمی و آقای دکتر میر حسینی که در زمینه سیستم های خبره اطلاعات ارزنده ای رو در اختیار ما قرار دادند.

(۱۷۸۶)